Inleiding

Het beoordelen van de financiële positie van gemeenten is voor veel raadsleden en bestuurders  een lastige aangelegenheid. Veel gemeenten willen zich onderling vergelijken, maar dat was tot op heden niet mogelijk door het ontbreken van standaard definities/kengetallen. Gezien het steeds toenemende belang van toekomstbestendigheid van gemeenten, een grotere druk op de doelmatigheid en een steeds verder complexer wordende omgeving (ontwikkeling van financiële producten, meer verbonden partijen, meer taken zoals bijvoorbeeld in het sociaal domein) is het belang van financieel inzicht in de financiële positie toegenomen.   
Om dit inzicht te bevorderen is het in het kader van de Besluit Begroten en Verantwoorden (BBV)  voortaan verplicht om meer kengetallen op te nemen in de jaar- en begrotingsstukken. Een aantal hiervan worden met name genoemd. Het gebruik en het vaststellen van de berekeningswijze van de kengetallen heeft geen functie als normeringsinstrument in het kader van financieel toezicht door de provincie. De invoering van de set kengetallen is voornamelijk bedoeld om raads- en bestuursleden meer inzicht te geven in de financiële positie en om vergelijkingen mogelijk te maken. De volgende kengetallen zijn voortaan verplicht voorgeschreven:

1. netto schuldquote
2. solvabiliteitsratio
3. grondexploitatie
4. structurele exploitatieruimte
5. belastingcapaciteit

Ad 1. netto schuldquote

Inkomsten bepalen hoeveel schuld een gemeente kan dragen. Dit is goed te vergelijken met het afsluiten van een hypotheek. Hoeveel geld u kunt lenen, is afhankelijk van uw loon. Dat principe geldt ook voor gemeenten. De hoogte van de schuld die een gemeente kan dragen, hangt af van de hoogte van de inkomsten. Om hiervan een grove indicatie te krijgen wordt de netto schuldquote berekend.

De netto schuldquote weerspiegelt het niveau van de schuldenlast van de gemeente ten opzichte van de eigen middelen. Het geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie.

De berekening van deze netto schuldquote gaat als volgt. Trek de geldelijke bezittingen af van de schulden, de uitkomst is de netto schuld. Deel deze netto schuld vervolgens door de inkomsten. De uitkomst daarvan wordt uitgedrukt in procenten.

Een netto schuldquote tot 100% wordt beoordeeld als goed, tussen de 100% en 130% staan de signalen op oranje en boven de 130% is bijsturing gewenst.

Situatie Someren

De netto schuldquote komt voor de gemeente Someren uit op -48% (-21.840/45.496 x 100%) naar de toestand ultimo 2016. Ultimo 2015 bedroeg dit kengetal -41%  (-21.574/53.203 x 100%) waardoor er in 2016 sprake is van een verbetering. Een negatieve schuldquote betekent dat we per saldo meer vorderingen en liquide middelen hebben dan schulden. Een toenemend negatief percentage impliceert een positieve ontwikkeling. Voornaamste oorzaak van de verbetering in 2016 is een verdere toename van de liquiditeiten. Dit cijfer toont aan dat de gemeente Someren vanuit dit oogpunt gezien financieel een heel gezonde gemeente is. Voor de jaren na 2016 is uitgegaan van de situatie in 2016. In deze jaren neemt de negatieve netto schuldquote toe als gevolg van een verdere toename van de van de liquiditeiten als gevolg van met name de te verwachten grondverkopen. In 2018 is sprake van een tijdelijke dip, met name als gevolg van tegenvallende grondverkopen in 2017. Vanaf 2019 is sprake van een verder aantrekkende economie waardoor met name de grondverkopen weer toenemen. Als gevolg hiervan laat de netto-schuldquote de komende jaren een positieve ontwikkeling zien.

Ad 2. solvabiliteitsratio

De "solvabiliteitsratio"geeft de mate aan waarmee de gemeentelijke bezittingen zijn betaald met eigen middelen. Anders gezegd: het aandeel van het eigen vermogen (bezittingen) in het totaal vermogen (bezittingen en schulden). Hoe hoger de verhouding eigen vermogen ten opzichte van het totale vermogen, hoe gezonder de gemeente en hoe hoger de weerbaarheid.

De solvabiliteitsratio kan als volgt worden berekend:

De volgende normen worden gehanteerd:

Situatie Someren

Het toepassen van dit kengetal levert voor onze gemeente ultimo 2016 een percentage op van 66 (60.527/91539 x 100%). Dit betekent een lichte daling ten opzichte van de situatie ultimo 2015. Het kengetal kwam toen uit op een percentage van 68 (59.856/88.149 x 100%). Toepassing van het classificatiemodel leert dat de financiële situatie voor de gemeente Someren vanuit dit aspect gezien als voldoende kan worden bestempeld. Voor de jaren na 2016 is uitgegaan van de situatie in 2016. De positieve ontwikkeling voor de komende jaren wordt grotendeels veroorzaakt door de grondexploitatie. Door afstorting van de positieve resultaten van de bouwgrondexploitaties neemt de reservepositie van het grondbedrijf de komende jaren verder toe.

Ad 3. Grondexploitatie

Om te kunnen beoordelen in hoeverre de gemeente in staat is om de in grond geïnvesteerde middelen terug te kunnen verdienen wordt gebruikt gemaakt van het volgende kengetal:

Situatie Someren

Toepassing van deze formule levert ultimo 2016 voor onze gemeente het volgende cijfer op:

Het kengetal 0,28 geeft aan dat van de totale opbrengsten grondverkopen 28% nodig is om de investeringen terug te kunnen verdienen.

Wanneer de grond tegen de prijs van landbouwgrond is aangekocht, loopt een gemeente relatief gering risico. Het is dus belangrijk om te kunnen beoordelen of er een reële verwachting is of grondexploitatie kan bijdragen aan de verlaging van de schuld. Staat de grond tegen een te hoge waarde op de balans en moet die worden afgewaardeerd dan leidt dit tot een lager eigen vermogen en dus een lagere solvabiliteitsratio. Het financiële kengetal "grondexploitatie"geeft aan hoe groot de grondpositie (boekwaarde) is ten opzichte van de baten.

Een norm bepalen voor de classificatie van het kengetal grondexploitatie is lastig. De boekwaarde van de gronden in bezit zegt namelijk nog niets over de relatie tussen de vraag en aanbod van woningbouw dan wel m2-bedrijventerrein. Maatwerk is hiervoor van toepassing, dat wil onder andere zeggen: hoeveel woningen of m2-bedrijventerrein zijn gepland, het type en op welke plek. Daarnaast is het van wezenlijk belang wat de te verwachte vraag zal zijn. Dit vergt meer onderzoek dan naar voren komt uit het genoemde kengetal. De boekwaarde van de gronden geeft weer of een gemeente veel middelen heeft gestopt in haar grondexploitatie. Dit geld dient namelijk ook nog terugverdiend te worden.
Om genoemde redenen is er geen norm verbonden aan het kengetal grondexploitatie. Wel kan in het algemeen worden gesteld worden dat we voldoende middelen uit de toekomstige grondverkopen kunnen genereren om gedane investeringen in de grondexploitatie terug te kunnen verdienen.

Om meer inzicht te krijgen in de risico’s van de grondexploitatie wordt in onze gemeente de financiële situatie jaarlijks getoetst aan de IFLO norm. IFLO is de afkorting van Inspectie Financiën Lokale en provinciale Overheden. De IFLO-norm relateert de hoogte van de benodigde weerstandscapaciteit aan de boekwaarden van de gronden die in exploitatie zijn genomen.
De IFLO-norm is gebaseerd op het totaalbedrag van de volgende twee componenten:

• 10% van de boekwaarde van de gronden in exploitatie;
• 10% van de nog te maken kosten van de gronden in exploitatie.

Bij het toepassen van de IFLO-norm wordt per plan aangegeven wat het risico is bij de meest negatieve optie van scenario-ontwikkeling. Voor de berekening van de noodzakelijke omvang van de reserve wordt per plan uitgegaan van het hoogste berekende geldelijke risico. De minimale omvang van de algemene reserve grondbedrijf is gelijk aan de som van de hoogste risico’s per plan. Ultimo 2017dient de algemene reserve grondbedrijf op basis van genoemde berekening minimaal € 3,0 miljoen te zijn. Hierbij is als worst case scenario vijf jaar uitstel van grondverkopen gehanteerd. De verwachte stand van de algemene reserve bedraagt per ultimo 2017 € 9,3 miljoen en voldoet daarmee ruimschoots aan de norm zoals deze in de grondnota is vastgesteld.

Ad 4. Structurele exploitatieruimte

Het kengetal geeft aan hoe groot de structurele exploitatieruimte is. Er wordt gekeken naar de structurele baten en structurele lasten. Het hierdoor ontstane saldo wordt vergeleken met de totale baten. Een positief percentage betekent dat de structurele baten toereikend zijn om de structurele lasten te dekken.

Het kengetal wordt berekend met behulp van de volgende formule:

Hierbij worden de volgende normen worden gehanteerd:

Situatie Someren

De structurele ruimte bestaat enerzijds uit het exploitatiesaldo van € 159.000 en het saldo van de incidentele posten van het jaar 2018 (zowel lasten als baten) van € -/- 113.000,-- (zie tabel Incidentele baten en lasten per programma). In totaliteit een bedrag van  € 46.000,--. De totale baten voor bestemming bedragen € 48.000.0000,--- (afgerond, zie tabel Resultaat voor en na bestemming). Toepassing van deze cijfers geeft voor dit kengetal het volgende resultaat:

Conclusie

De vrije structurele exploitatieruimte kan voor de gemeente Someren als voldoende worden bestempeld. Voor de jaren daarna kan deze als onvoldoende worden bestempeld.

Ad 5. Belastingcapaciteit

Dit kengetal geeft een indicatie van de onbenutte belastingcapaciteit. De OZB is voor gemeenten de belangrijkste bron van inkomsten. De onbenutte belastingcapaciteit geeft inzicht in de mate waarin financiële tegenvallers kunnen worden opgevangen en/of er ruimte is voor nieuw beleid.
Op voorstel van het advies van de Commissie vernieuwing BBV is ervoor gekozen om de belastingcapaciteit te relateren aan landelijk gemiddelde tarieven OZB. In de eerste plaats is voor een landelijk gemiddelde gekozen omdat over het algemeen geen maximum is gesteld aan belastingentarieven, zoals bij de OZB. Daarnaast geeft een gemiddeld tarief meer inzicht in de betekenis van de belastingcapaciteit voor de financiële positie dan wanneer het gerelateerd wordt aan het tarief om in aanmerking te komen voor de artikel 12 status. Ook is er vanuit de praktijk behoefte bij gemeenten en andere belanghebbenden om inzicht te hebben in de lokale tarieven van omliggende gemeenten. De hoogte van belastingtarieven komen dus niet in een vacuüm tot stand; er wordt daarbij rekenschap gegeven hoe de eigen lastendruk zich verhoudt tot het landelijke gemiddelde. De mate waarbij een tegenvaller kan worden bijgestuurd, wordt ook wel de wendbaarheid van de begroting genoemd. Wanneer een gemeente te maken heeft met een hoge schuld en de structurele lasten hoger zijn dan de structurele baten en de woonlasten al relatief hoog zijn, dan is er minder ruimte om te kunnen bijsturen.

Situatie Someren

In de ranglijst van lokale lasten (inclusief waterschapsheffingen) van gemeenten zoals opgenomen in de laatste publicatie van de Coelo Atlas nemen we pleknummer 189 in van de 407 gemeenten. De doorgevoerde Ozb-verhogingen gedurende de vorige twee coalitieperioden hebben ertoe bijgedragen dat we van de onderste regionen beland zijn in de middengroep. Hierdoor is de ruimte voor OZB-verhogingen verminderd waardoor dit instrument aan betekenis heeft ingeboet in termen van wendbaarheid van de begroting. Indien we als gemeente aansluiten met het gemiddelde OZB-tarief in Nederland zal dit volgens onderstaand overzicht een extra structurele ruimte opleveren van € 3.000,-- (afgerond op basis van de gegevens 2015).

Verwerking van de gegevens 2016 leidt tot het volgende beeld:

Zoals eerder aangegeven in deze paragraaf bedraagt de onbenutte belastingruimte gerekend met de artikel 12-norm € 1.393.000,--.

Beoordelen samenhang kengetallen

Algemeen

Uit de beschrijving van de verschillende kengetallen blijkt dat een afzonderlijk kengetal op zich weinig zegt over de financiële positie. Zo hoeft een hoge schuld geen nadelig effect te hebben op de financiële positie. Afhankelijk van wat er aan eigen vermogen en baten tegenover de schuld staat zal aflossing veel of juist weinig problemen opleveren. Zo hoeft een tegenvallende ontwikkeling geen negatieve invloed te hebben in de situatie dat de vrije structurele exploitatieruimte groot is of als men over voldoende ruimte in belastingcapaciteit beschikt. Het is dus, met andere woorden, niet mogelijk om een individueel kengetal te gebruiken voor de beoordeling van de financiële positie. De kengetallen zullen altijd in samenhang moeten worden bezien, omdat ze alleen gezamenlijk en in hun onderlinge verhouding een goed beeld kunnen geven over de financiële positie.

Situatie Someren

De gemeente Someren beschikt nog steeds over een solide reservepositie en ondervindt geen problemen om aan haar financiële verplichtingen te voldoen. Voor wat betreft de grondexploitatie zijn er op basis van de huidige inzichten weinig problemen te verwachten die van invloed zullen zijn op de financiële positie. Dit geldt ook als het gaat om het structureel begrotingsevenwicht.